Welcome to Skulkarni's Pandurang Darshan

पांडुरंग आणि पंढरपूर

प्रस्तावना

भारतीय संस्कृतीत भक्ती चळवळीला एक विशेष स्थान आहे. या भक्ती चळवळीतील सर्वात प्रमुख आणि लोकप्रिय देव म्हणजे भगवान विठ्ठल, ज्यांना आपण प्रेमाने पांडुरंग म्हणतो. महाराष्ट्रातील पंढरपूर हे त्यांचे मुख्य तीर्थक्षेत्र आहे. "पंढरीचे नाम घेता फळे होती तत्काळा" असे संत तुकाराम महाराज म्हणतात. पांडुरंगाविषयीची भक्ती ही केवळ धार्मिक न राहता सामाजिक आणि आध्यात्मिक आंदोलन ठरली.

पांडुरंगाची ओळख

पांडुरंग किंवा विठोबा हे विष्णू किंवा श्रीकृष्णाचे अवतार मानले जातात. त्यांची काळ्या पाषाणातील उभी प्रतिमा अत्यंत वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. ते दोन्ही हात कमरेवर ठेवून विटेवर उभे आहेत. त्यांच्या शेजारी रुक्मिणी देवी उभी आहे. भक्त विठ्ठलाला विठोबा, पांडुरंग, विठ्ठल, पंढरीनाथ अशा अनेक नावांनी संबोधतात.

पांडुरंगाची ही प्रतिमा आपल्या भक्तीची, विश्वासाची आणि सहनशीलतेची प्रतीक आहे. विठोबाची मुद्रा आपल्याला सांगते की तो आपल्या भक्तांसाठी सतत उभा आहे, त्यांना आधार देण्यासाठी तत्पर आहे.

विठोबाच्या भक्तीची परंपरा

विठोबाच्या भक्तीतून महाराष्ट्रात मोठी वारकरी संप्रदाय नावाची भक्तीची परंपरा निर्माण झाली. संत ज्ञानेश्वर, संत नामदेव, संत एकनाथ, संत तुकाराम, संत चोखामेळा, संत सावता माळी हे सर्व संत विठोबाचे अनन्य भक्त होते.

वारकरी दरवर्षी आषाढी आणि कार्तिकी एकादशीला पंढरपूरला जातात. त्याला वारी असे म्हणतात. वारी ही केवळ धार्मिक यात्रा नसून ती एक सामाजिक समता प्रस्थापित करणारे आंदोलन आहे. जातपात, भेदभाव, श्रीमंत-गरीब असा कुठलाही फरक न करता लाखो वारकरी एकत्र येतात.

पंढरपूरचे महत्त्व

पंढरपूर हे महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यातील एक पवित्र नगर आहे. भीमा नदीच्या किनारी वसलेले हे तीर्थक्षेत्र "भिमा नदी" इथे "चंद्रभागा" नावाने वळसा घेते. त्यामुळे या नदीला चंद्रभागा असेही म्हणतात.

पंढरपूरात असलेले विठ्ठल रुक्मिणी मंदिर हे मुख्य आकर्षण आहे. मंदिराचा इतिहास अत्यंत प्राचीन आहे. मंदिराच्या गाभाऱ्यातील मूर्ती सुमारे साडेचार फुटांची असून काळ्या पाषाणात कोरलेली आहे. गाभाऱ्यापुढेच एक नामदेव पायरी आहे, जिथे भक्तांना मूर्तीला स्पर्श करता येतो.

आषाढी आणि कार्तिकी वारी

वारी ही महाराष्ट्रातील एक अनोखी परंपरा आहे. वारकरी संतांच्या पालख्यांबरोबर दोन-तीन आठवडे चालत पंढरपूरला पोहोचतात. संत ज्ञानेश्वरांची पालखी अलंदीहून आणि संत तुकारामांची पालखी देहूहून निघते. या यात्रेत अभंग, भजन, कीर्तन, दिंडी यांचा अखंड जल्लोष असतो.

वारीच्या वेळी पंढरपूर नगरीत लाखो वारकरी जमतात. "ज्ञानोबा माऊली", "तुका म्हणे", "राम कृष्ण हरी" अशा घोषणांनी संपूर्ण वातावरण भक्तिमय होते.

सांस्कृतिक महत्त्व

पंढरपूर आणि विठोबा भक्तीने महाराष्ट्राची सांस्कृतिक घडण घडवली. वारकरी चळवळीने समाजात समता, बंधुता आणि नैतिकतेचे संस्कार रुजवले. संतांच्या अभंगांनी लोकांना साधेपणाचे, नैतिकतेचे, सत्य आणि प्रेमाचे शिक्षण दिले.

संत तुकारामांच्या अभंगातून आपल्याला भक्तीबरोबरच सामाजिक सुधारणा दिसतात. चोखामेळा, सावता माळी, जनाबाई यांसारख्या संतांनी समाजातील खालच्या घटकांनाही अध्यात्मिक समानता दिली.

पंढरपूरचे इतर आकर्षण

पंढरपूरात विठ्ठल मंदिराबरोबरच अनेक इतर मंदिरे आहेत – रुक्मिणी मंदिर, विठ्ठल रुक्मिणी विवाह मंदिर, संत नामदेव मंदिर, पुंडलिक मंदिर.
चंद्रभागा नदीत स्नान करणे हे पवित्र मानले जाते. आषाढी एकादशीच्या दिवशी लाखो भाविक या नदीत स्नान करून दर्शन घेतात.

निष्कर्ष

पांडुरंग आणि पंढरपूर हे केवळ धार्मिक प्रतीक नाहीत, तर महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचे आत्मा आहेत. पंढरीचे महत्त्व हे भक्ती, श्रद्धा आणि प्रेम यावर आधारलेले आहे. विठोबाची वारी ही महाराष्ट्रातील लोकसंग्रहाची, एकतेची आणि भक्तीची जिवंत परंपरा आहे.

संत ज्ञानेश्वरांनी म्हटले आहे –
"आळंदीचे देऊळ पाहिले, पंढरीसी गोकुळ जडले".
हे वाक्य पंढरपूरचे महत्त्व अधोरेखित करते. पांडुरंगाच्या भक्तीतून आपल्याला शांतता, समाधान आणि जीवनातील दिशा मिळते. म्हणूनच पंढरपूर आणि पांडुरंग हे महाराष्ट्राच्या हृदयात कायमचे वसले आहेत.